Wprowadzenie
Tematyka niniejszej pracy wynika z zainteresowania procesami, które realizują się w kontaktach międzyludzkich, pomiędzy istotami ludzkimi (podmiotami). W szczególności obszarem zainteresowania jest proces analityczny rozumiany, jako zbiór procesów powstających/realizujących się w ramach pary analitycznej w trakcie sesji analitycznej. Nieodłącznym dostrzeganym ważnym elementem są także procesy poza czasem sesji, które wynikają ze specyficznego spotkania ludzi oraz mają wpływ na kolejne spotkania. Spotkania a dokładniej „Spotkania” istot ludzkich w niniejszym rozumieniu powinny być pisane z dużej litery gdyż są centralnym elementem wywołującym zmiany w obu tych istotach.
Powyższe bazuje na uznaniu podmiotowości biorących w spotkaniu osób a także dostrzeżeniu unikalnego dla każdej pary osób biorących udział w kontakcie wytwarzanego elementy trzeciego, który nie tylko jest i powstaje w charakterystyczny dla danej pary sposób, ale też jest elementem, który znacząco wpływa na kształtowanie dalszego biegu tej relacji.
Jest głęboką próbą zrozumienia tego, co się dzieje w trakcie kontaktu, jakie procesy występują, jakie mają znaczenie w tej złożonej dynamice. Wypracowania własnego zrozumienia wśród napotkanych wielu sposobów postrzegania zagadnienia, a także nadawania różnych wartości poszczególnym elementom/zagadnieniom w kolejnych okresach, przez różne teorie, różnych autorów oraz odniesieniom się do nich przez innych badaczy tak złożonego zjawiska, jakim jest relacja i kontakt międzyludzki.
Ze względu na złożoność podjętego tematu, jego szerokość/objętość w trakcie niniejszej pracy, która jest zapisem własnego procesu dochodzenia do właściwego sobie postrzegania zagadnienia, w pewnym stopniu unikalnej „własnej prawdy” nie zostanie zaproponowana, żadna nowa spójna teza ani też jednoznaczne połączenie istniejących teorii.
W trakcie pracy zostanie natomiast dokonany przegląd wielu aspektów relacji międzyludzkich, w różnych ujęciach w nadziei, że tak wybrane elementy pozwolą wzbogacić postrzeganie zagadnienia, jednocześnie część z nich osadzi, „zakorzeni” się, aby w przyszłości można do nich wracać i pogłębiać je dalej.
Oczywiście biorąc się z tak szeroki obszar istnieje duże ryzyko, że zostanie potraktowany zbyt ogólnie, bez odpowiednio dogłębnego zrozumienia i szczegółowej prezentacji poszczególnych elementów. Jeśli jednak spełni oczekiwania opisane powyżej, w szczególności pozwoli ujawnić i wskazać zagadnienia do dalszego opracowywania, to właśnie to jest moim głównym zamierzeniem i podstawowym celem tej pracy.
*W niniejszej pracy przyjęto zasadę, że cytaty są podawane formie oryginalnej ogólnie dostępnej, tj. w języku angielskim.
Polecane do tłumaczenia: translate.google.com
Przeniesienie („transference”)
Analizując literaturę psychologii analitycznej oraz w pewnym zakresie psychoanalizy na pierwszy plan wysuwają się rozważania na temat przeniesienia i przeciwprzeniesienia. Wydaje się to być jedno z najszerzej opisywanych zagadnień w zakresie relacji terapeutycznej. W parze z ilością poruszających to tekstów idzie wielość perspektyw poszczególnych autorów, ich koncepcji oraz odniesień się do innych koncepcji.
W niektórych podejściach wydaje się nawet, że te procesy jako jedyne są traktowane jako w pełni definiujące relację terapeutyczną a szerzej, każdą międzyludzką. W mojej opinii takie zrozumienie relacji byłoby zbyt uproszczone dlatego też, w dalszej części przywołane zostaną poszerzające perspektywy.
Historycznie bazę do postrzegania przeniesienia i przeciwprzeniesienia stanowi stosunek do nich Freuda i Junga. Pierwsze opisy zwracają uwagę na jakby zaburzenie „czystej” relacji pacjent-lekarz i z początku traktowane były jako przeszkody, których należy unikać a terapeuta powinien być na przeciwprzeniesienie „odporny”.
Transference in the analytic treatment invariably appears to us in the first instance as the strongest weapon of the resistance, and we may conclude that the intensity and persistence of the transference are an effect and an expression of resistance.
Freud, „Dynamics of the Transference”
W zrozumieniu Freuda pojawia się termin “transference neurosis,” który kwalifikuje przeniesienie jako jedynie uporczywe odtwarzanie materiału z przeszłości, zamiast pamiętania go. Jest wyrazem oporu a w relacji analitycznej manifestuje się w postaci projektowania typowych (wypartych) zachowań pacjenta na analityka. W takim podejściu rolą analityka byłoby ich obiektywne zobaczenie oraz spowodowanie aby pacjent je zmienił.
The decisive part of the work is achieved by creating in thepatient’s relation to the doctor—in the “transference”—new editions of old conflicts; in these, the patient would like to behave in the same way he did in the past, while we, by summoning up every available mental force (in the patient), compel him to come to a fresh decision. Thus the transference becomes the battlefield on which all the mutually struggling forces should meet one another.
Freud, „Analytic Therapy”
W powyższych sformułowaniach moją uwagę zwracają określenia „pole walki” i zmagające się siły” oraz wynikająca z tego praca z pacjentem jedynie w obszarze świadomości. Podobnie „militarny” język pojawia się listach pomiędzy Freudem i Jungiem dotyczących relacji pomiędzy Jungiem i jego pacjentką, panną Spielrein. Jednocześnie jednak wskazują na nieuchronności zjawiska.
Such experiences, though painful, are necessary and hard to avoid. Without them we cannot really know life and what we are dealing with. I myself have never been taken in quite so badly, but I have come very close to it a number of times and had a narrow escape. I believe that only grim necessities weighing on my work, and the fact that I was ten years older than yourself when I came to psychoanalysis, have saved me from similar experiences. But no lasting harm is done. They help us to develop the thick skin we need to dominate “countertransference,” which is after all a permanent problem for us; they teach us to displace our own affects to best advantage. They are a blessing in disguise.
… In view of the kind of matter we work with, it will never be possible to avoid little laboratory explosions. Maybe we didn’t slant the test tube enough, or we heated it too quickly. In this way we learn what part of the danger lies in the matter and what part in our way of handling it.
McGuire, „Freud/Jung Letters”
Wynikiem czego proponowana jest dominacja przeciwprzeniesienia przez terapeutę a z jej ewentualnego wystąpienia powinny być wyciągane wnioski celem lepszego zdominowania zjawiska na przyszłość.
Powyższe odniesienia się do zjawiska jak i poniższa definicja Juga są dość mało wyjaśniające istotę zagadnienia:
The term transference is the translation of the German word Übertragung. Literally, Übertragung means to carry something over from one place to another . . . The psychological process of transference is a specific form of the more general process of projection . . . that carries over subjective contents of any kind into the object.
Jung, „Tavistock Lectures” – lecture 5
Cennym uszczegółowieniem jest definicja Fordham’a, która zwraca uwagę na te elementy psychiki, które są powiązane z projekcjami pacjenta:
an unspecified number of (unconscious) perceptions of the analyst by the patient, caused by the projection of split-off, or unintegrated parts of the patient onto or into the analyst
Fordham, „Notes on the Transference”
W której poza elementami „odszczepionymi”, co jest w jego rozumieniu wynikiem patologicznych procesów dezintegracyjnych istnieją elementy „niezintegrowane”. Te drugie jako występujące w jego idei dynamicznych procesów poznawczych „dezintegracji i reintegracji” ukazują przeniesienie już nie jako proces jedynie patologiczny.
Opinie Junga w tym zakresie nie są tak jednoznaczne.
I am personally always glad when there is only a mild transference or when it is practically unnoticeable. Far less claim is then made upon one as a person, and one can be satisfied with other therapeutically effective factors.
Jung, The „Psychology of the Transference”
His [the analyst’s] highest ambition must consist only in educating his patients to become independent personalities, and in freeing them from their unconscious bondage to infantile limitations. He must therefore analyse the transference, a task left untouched by the priest.
Jung, „Theory of Psychoanalysis”
The mechanism of projection, whereby subjective contents are carried over into the object and appear as if belonging to it, is never a voluntary act … a projection is abolished when you find out that the apparently objective facts
Jung, „Tavistock Lectures” – lecture 5
Co wydaje się być dość zgodne z poglądami Freuda. Jednak w tym tekście pojawia się poza osobowym (historia osobista, wyparte treści), przeniesienie o źródle nieosobowym, archetypowym. W czwartym kroku terapii przeniesienia („objectivation of impersonal images”) widać kluczowe znaczenie pracy nad przeniesieniem dla indywiduacji:
It is an essential part of the process of individuation. Its goal is to detach consciousness from the object so that the individual no longer places the guarantee of his happiness, or of his life even, in factors outside himself, whether they be persons, ideas, or circumstances, but comes to realize that everything depends on whether he holds the treasure or not. If the possession of that gold is realized, then the centre of gravity is in the individual and no longer in an object on which he depends.
Jung, „Tavistock Lectures” – lecture 5
W ten sposób w przeciwieństwie do Freuda Jung pokazuje celowość przeniesienia (causa efficiens vs causa finalis). Pacjenci projektują ich jeszcze nieznane części na analityka aby się o nich dowiedzieć, a impulsy powtarzania są nawoływaniem do rozwijania ich osobowości. Proponuje podejście syntetyzujące zamiast redukcyjne zgodne z jego postrzeganiem celowościowego charakteru nieświadomości i jej zdolności do tworzenia symboli. O ile przeniesienia osobowe powinno być rozwiązane (poprzez uświadomienie) o tyle nieosobowe, rozróżnione, są niezbędne do funkcjonowanie psychiki:
… the impersonal projections cannot be destroyed because they belong to the structural elements of the psyche. They are not relics of a past which has to be outgrown; they are, on the contrary, purposive and compensatory functions of the utmost importance. … Therefore the mechanism is of vital importance..
Jung, „Tavistock Lectures” – lecture 5
A archetypowe treści mogą być właśnie aktywowane w przeniesieniu w relacji terapeutycznej.
Warto też zwrócić uwagę na związek pojmowania przeniesienia z koncepcją nieświadomości. Freud był skupiony na treściach wypartych, tj. przeżytych doświadczeniach i doznaniach, które ze względu na przerażającą moc musiały zostać usunięte ze świadomości i z tego powodu nie mogą być uświadomione. Zamiast tego ujawniają się w sposób nieświadomy, m.in. przez przeniesienie na terapeutę.
The essence of the process of repression lies in preventing it from becoming conscious. When this happens, we say of the idea that it is in a state of being ‘unconscious.’
Freud, „Observations on Transference Love”
Natomiast w podejściu jungowskim dysocjacja bardziej niż represja odpowiada za utrzymywanie materiału poza świadomością. Dysocjacja nie musi być oznaką patologii, a spontaniczne przejawy działania psychiki niekoniecznie obronne. Pojawia się pojęcie „unrepressed unconscious” tożsame z „collective unconscious”. Nieświadomość zbiorowa jest ostatecznie niepoznawalna. Natomiast z nieświadomego, „not yet known” a niewypartego, może się coś wyłonić („emerge”), ma ono znaczenie („meaning”) a jego ekspresja interpretowana w postaci symbolicznej jest informacją. Takie rozumienie umożliwia nie tylko pozbycie się doraźnych problemów ale jest ogromnym potencjałem do rozwoju.
Przeciwprzeniesienie („countertransference”)
Freud opisywał przeciwprzeniesienie jako emocjonalną odpowiedź analityka na bodźce pochodzące od pacjenta, które oddziaływują na nieświadomość terapeuty. W takim podejściu, podobnie do przeniesienia byłaby to przeszkoda w analizie.
Aktualnie autorzy postrzegają przeciwprzeniesienie jako wszystkie odczucia i myśli analityka o pacjencie, a czasami uszczegółowiając to pojęcie w zakresie myśli i odczuć, które są bezpośrednim następstwem przeniesienia pacjenta na analityka.
Natomiast kluczowe w tym przypadku wydaje mi się nie tyle samo definiowanie pojęcia, w tym definiowanie jego wielu rodzajów, co postrzeganie jego roli i postawy terapeuty a właściwie nawet dyskusje na ten temat, tj. możliwości interpretowania i wpływu na procesy, które odbywają się poza świadomością. Na miejscu będzie schemat ujęcia szeroko rozumianej komunikacji, oddziaływań w postaci rysunku:
Na podstawie modelu Junga w „The Psychology of the Transference”
Dlatego też pojawia się wiele sposobów postrzegania i wartościowania poszczególnych elementów a nawet ich kwalifikacja. Natomiast z wielu prób interpretacji zjawiska osobiście bliskie wydaje mi się to, co za Margaret Little:
Unconscious countertransference is something which cannot be observed directly at first, but only in its effects.
Little, „Transference Neurosis and Transference Psychosis”
pisze Jan Wiener :
The art lies in learning to remain psychologically open to our patients’ transference projections and in developing the capacity to appraise their meaning, including an acknowledgement of our own blind spots and complexes.
Wiener, „The Therapeutic Relationship”
Odniesienie to jest wolne od „technicznego” postrzegania zagadnienia. Już samo określenie „sztuka” wskazuje na postrzeganie poza a w każdym bądź razie nie tylko intelektualne. Oznacza też, zaangażowanie całości terapeuty w proces. Nie zakłada jedynie teoretycznej znajomości teorii zjawiska, zakłada występowanie czegoś bardzo ludzkiego. Mówi o otwartości na pacjenta, a sposobem na to jest rozwijanie zdolności nadawania znaczeń (bez wstępnych założeń co do charakteru materiału psychicznego). W końcu wskazówka dla terapeuty odnośnie uznania własnych kompleksów.
Relacja to więcej…
Niż jej konceptualizacja opisywana jedynie jako interakcja dwóch osób w postaci przeniesienia i przeciwprzeniesienia, a działanie relacji terapeutycznej z pewnością nie jest oparte jedynie na ich zrozumieniu. Pozostawiając więc niekończące się rozprawy uszczegółowiające powyższe chciałbym przyjrzeć się jej z innych perspektyw.
The therapeutic action of psychoanalysis occurs directly through the relationship between analyst and patient, rather than through the interpretation of its transference elements. Analysis is what is left after the interpretations have been forgotten.
Colman, „Interpretation and Relationship”
Colman mówi, że doświadczanie analityka przez pacjenta jest „empatyczne i prawdziwe”, a tym samym może ułatwiać wzrost.
Co dokomentowuje Wiener:
It is what comes from the “self” of the analyst that is important and will be felt unconsciously by the patient.
Wiener, „The Therapeutic Relationship”
W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie „czym jest prawdziwa relacja ludzka ?”, moją uwagę zwróciła kwestia podmiotowości (object vs subjectivity attitude) oraz postawy.
There are two primary attitudes which man may take up to the world, and these attitudes express themselves in two primary words or rather combinations of words: „I-It” and „I-Thou”. There is no „I” taken in itself apart from a combination with an „It” or a ”Thou”. The „I” which is present in the speaking of the two primary word-combinations is, moreover, different in each case. The primary word „I-Thou” can only be spoken with the whole being. The primary word „I-It” can never be spoken with the whole being.
MacQuarrie, „Twentieth-Century Religious Thought”
Postawa „I-It” oznacza postrzeganie świata i innych ludzi jako obiekty, często z oceną ich użyteczności dla „I”. Oczywiście mowa tu o postawie nieświadomej ale i świadomej w całym ich spektrum. I jako taka nie może być podstawą do pełnej relacji.
Postawa „I-Thou” dotyczy relacji do prawdziwej odmienności („otherness”), tj. „I” w swojej całości jest w relacji do całości „Thou”. Tj. dostrzegania podmiotowości partnera relacji, uznanie, że żyje swoim własnym życiem a nie jest obiektem użytecznym w spełnianiu moich celów. O ile postawa ta w części świadomej jest kwestią decyzji i odpowiedzialności za nią, o tyle w zakresie nieświadomych projekcji partner staje się automatycznie obiektem. Dlatego też:
To relate to the otherness of Thou, I have to know who I am.
Jacoby, „The Analytic Encounter: Transference and Human Relationship”
właściwym podejściem do różnicowania pomiędzy „I” i ” Thou” będzie wycofywanie projekcji, co zakłada ciągłe reflektowanie, poznawanie siebie, odróżnianie tego co jest moje od tego co należy do partnera relacji. Różnice pomiędzy obiema postawami oraz nawiązanie do elementu relacji jakim jest przeniesienie doskonale oddaje cytat:
The „I-It” attitude . . . corresponds to transference relationship, while in the „I-Thou” attitude a whole subject encounters or relates not to an object, but to another whole subject.
Gordon, „Transference as a Fulcrum of Analysis”
Jednak w realnych relacjach coś takiego jak czysta relacja „I-Thou” nie występuje. Inne osoby są obiektami, na które projektujemy nasze fantazje, potrzeby i lęki. Dlatego też zwykle jest to mieszanka obu tych postaw. Jednak jako, że problemy relacyjne przypisuje się pierwszej nich, dobrze gdy w decydujących momentach realność „Thou” może być wzięta pod uwagę.
Wg Jacoby, postawa „I-It” jest naturalnym i niezbędnym elementem relacji ludzkiej:
Human relationship itself is a general basic need which seeks objects in order to be fulfilled. We just need other people for our own sake. We even need them as objects for our own psychic growth, for the process of individuation. We need to interrelate with other people in order to constellate our complexes and so become conscious of them otherwise we escape from real life. As Jung has rightly said, „There is no possibility of individuation on the top of Mount Everest where you are sure that nobody will ever bother you. Individuation always means relationship.”
Jacoby, „The Analytic Encounter: Transference and Human Relationship”
Co ciekawe, nie tylko potrzebna dla zaspokajania jedynie własnych pragnień w znaczeniu pejoratywnym, raczej niezbędna do poczucia spełnienia, ale także do rozwoju i indywiduacji. Jak pisze Jacoby niezbędna w celu konstelacji naszych kompleksów a poprzez to uświadomienia ich sobie.
W ten sposób dochodzimy do celu analizy jakim jest pogłębianie relacji pomiędzy świadomym ego a nieświadomością pacjenta. W nawiązaniu do diagramu powyżej:
A wants, of course, to establish a relationship both to the ego and to the unconscious of P (lines a and e) and thus help P get in contact with his own soul (line d). A cannot in fact interpret a dream or any other aspect of P’s life in an effective way without entering into P’s whole situation the conflicts, links and compensations between P’s conscious ego and P’s unconscious.
Jacoby, „The Analytic Encounter: Transference and Human Relationship”
Oraz roli i postawy analityka widzianej mniej jako pełne rozumienie sytuacji i stosowanie założonych procedur a operującego na poziome całościowo ludzkim bo relacja analityczna jest rodzajem relacji międzyludzkiej.
The presence of the analyst in his humanness is at the same time an instrument in the service of the Self.
Jacoby, „The Analytic Encounter: Transference and Human Relationship”
Zakończeniem powyższych rozważań niech będzie przekonanie o dużym znaczeniu prawdziwych spotkań, które czasami są chwilowe, jednak mają ogromne znaczenie w rozwoju oraz nadawaniu znaczeń („meaning”). Ale to już temat na osobne rozważania …
Bibliografia
- Colman, Warren. „Analyst in Action”.International Journal of Psychoanalysis.
- Colman, Warren. „Interpretation and relationship: ends or means? A commentary on Robert Caper’s ‘Does Psychoanalysis Heal?’”. Controversies in Analytical Psychology and Psychoanalysis, ed. R. Withers
- Fordham, Michael. „Notes on the Transference”. Analyst-patient Interaction: Collected Papers on Technique, ed. Sonu Shamdasani
- Freud, Sigmund. „Analytic Therapy”. Standard Edition 16
- Freud, Sigmund. „Dynamics of the Transference”. Standard Edition 12
- Freud, Sigmund. „Observations on Transference Love”. Standard Edition 12
- Gordon, Rosemary. „Transference as a Fulcrum of Analysis”, Journal of Analytical Psychology, Vol. 13
- Jacoby, Mario. „The Analytic Encounter: Transference and Human Relationship (Studies in Jungian Psychology by Jungian Analysts) ”
- Jung, C.G. „The Tavistock Lectures”. Collected Works 18
- Jung, C.G. „The Psychology of the Transference”. Collected Works 16
- Jung, C.G. „The Theory of Psychoanalysis”. Collected Works 4
- Little, Margaret. „Transference Neurosis and Transference Psychosis: Toward Basic Unity”
- Knox, Jean. „The Analytic Relationship: Integrating Jungian, Attachment Theory and Developmental Perspectives”. Jungian Psychoanalysis, ed. Stein M.
- MacQuarrie, John. „Twentieth-Century Religious Thought”
- McGuire, William, ed. „The Freud/Jung Letters: : The Correspondence between Sigmund Freud and C. G. Jung”
- Wiener, Jan. „The Therapeutic Relationship: Transference, Countertransference, and the Making of Meaning”